(10) 5. อุปาลิวคฺโค

1-2. กามโภคีสุตฺตาทิวณฺณนา

[91-92] ปญฺจมสฺส ปฐเม สาหเสนาติ สาหสิยกมฺเมนฯ ทุติเย ภยานีติ จิตฺตุตฺราสภยานิฯ เวรานีติ อกุสลเวรปุคฺคลเวรานิฯ อริโย จสฺส ญาโยติ สห วิปสฺสนาย มคฺโคฯ อิติ อิมสฺมิํ สติ อิทํ โหตีติ เอวํ อิมสฺมิํ อวิชฺชาทิเก การเณ สติ อิทํ สงฺขาราทิกํ ผลํ โหติฯ อิมสฺสุปฺปาทา อิทํ อุปฺปชฺชตีติ โย ยสฺส สหชาตปจฺจโย โหติ, ตสฺส อุปฺปาทา อิตรํ อุปฺปชฺชติ นามฯ อิมสฺมิํ อสตีติ อวิชฺชาทิเก การเณ อสติ สงฺขาราทิกํ ผลํ น โหติฯ อิมสฺส นิโรธาติ การณสฺส อปฺปวตฺติยา ผลสฺส อปฺปวตฺติ โหติฯ

3. กิํทิฏฺฐิกสุตฺตวณฺณนา

[93] ตติเย สณฺฐาเปสุนฺติ อิริยาปถมฺปิ วจนปถมฺปิ สณฺฐาเปสุํฯ อปฺปสทฺทวินีตาติ อปฺปสทฺเทน มตฺตภาณินา สตฺถารา วินีตาฯ ปรโตโฆสปจฺจยา วาติ ปรสฺส วา วจนการณาฯ เจตยิตาติ ปกปฺปิตาฯ มงฺกุภูตาติ โทมนสฺสปฺปตฺตา นิตฺเตชาฯ ปตฺตกฺขนฺธาติ ปติตกฺขนฺธาฯ สหธมฺเมนาติ สเหตุเกน การเณน วจเนนฯ

4. วชฺชิยมาหิตสุตฺตวณฺณนา

[94] จตุตฺเถ วชฺชิยมาหิโตติ เอวํนามโกฯ สพฺพํ ตปนฺติ สพฺพเมว ทุกฺกรการิกํฯ สพฺพํ ตปสฺสินฺติ สพฺพํ ตปนิสฺสิตกํฯ ลูขาชีวินฺติ ทุกฺกรการิกชีวิกานุโยคํ อนุยุตฺตํฯ คารยฺหนฺติ ครหิตพฺพยุตฺตกํฯ ปสํสิยนฺติ ปสํสิตพฺพยุตฺตกํฯ เวนยิโกติ สยํ อวินีโต อญฺเญหิ วิเนตพฺโพฯ อปญฺญตฺติโกติ น กิญฺจิ ปญฺญาเปตุํ สกฺโกติฯ อถ วา เวนยิโกติ สตฺตวินาสโกฯ อปญฺญตฺติโกติ อปจฺจกฺขํ นิพฺพานํ ปญฺญาเปติ, สยํกตาทีสุ กิญฺจิ ปญฺญาเปตุํ น สกฺโกติฯ น โส ภควา เวนยิโกติ โส ภควา เอวํ ยาถาวโต ญตฺวา กุสลากุสลํ ปญฺญาเปนฺโต น อญฺเญน วิเนตพฺโพ น อญฺญสิกฺขิโตฯ เย จ ธมฺเม อุปาทาย สตฺโต ปญฺญาปิยติ, เตสํ ปญฺญาปนโต น สตฺตวินาสโก, สุวินีโต สุสิกฺขิโต สตฺตวินายโกติ อตฺโถฯ ตสฺส จ ปญฺญตฺติโย สปญฺญตฺติโยเยวาติ ทสฺเสติฯ วิมุตฺติํ วิมุจฺจโต อกุสลา ธมฺมาติ มิจฺฉาทิฏฺฐิสงฺขาตํ จิตฺตสฺส อธิมุตฺติํ อธิมุจฺจโต อกุสลา ธมฺมา วฑฺฒนฺติ นาม, ตํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํฯ สาสเน ปน จิตฺตสฺส วิมุตฺติสงฺขาโต วิมุตฺติ กุสลานํเยว ปจฺจโย โหติฯ

5. อุตฺติยสุตฺตวณฺณนา

[95] ปญฺจเม ตุณฺหี อโหสีติ สตฺตูปลทฺธิยํ ฐตฺวา อปุจฺฉํ ปุจฺฉตีติ ตุณฺหี อโหสิฯ สพฺพสามุกฺกํสิกํ วต เมติ มยา สพฺพปุจฺฉานํ อุตฺตมปุจฺฉํ ปุจฺฉิโต สมโณ โคตโม สํสาเทติ โน วิสฺสชฺเชติ, นูน น วิสหติ น สกฺโกติ วิสฺสชฺเชตุนฺติ เอวํ ปาปิกํ ทิฏฺฐิํ มา ปฏิลภีติฯ ตทสฺสาติ ตํ เอวํ อุปฺปนฺนํ ทิฏฺฐิคตํ ภเวยฺยฯ ปจฺจนฺติมนฺติ ยสฺมา มชฺฌิมเทเส นครสฺส อุทฺธาปาทีนิ ถิรานิ วา โหนฺตุ ทุพฺพลานิ วา, สพฺพโส วา ปน มา โหนฺตุ, โจราสงฺกา น โหติฯ ตสฺมา ตํ อคฺคเหตฺวา ‘‘ปจฺจนฺติมํ นคร’’นฺติ อาหฯ ทฬฺหุทฺธาปนฺติ ถิรปาการปาทํฯ ทฬฺหปาการโตรณนฺติ ถิรปาการญฺเจว ถิรปิฏฺฐิสงฺฆาฏญฺจฯ เอกทฺวารนฺติ กสฺมา อาห? พหุทฺวารสฺมิญฺหิ นคเร พหูหิ ปณฺฑิตโทวาริเกหิ ภวิตพฺพํ, เอกทฺวาเร เอโกว วฏฺฏติฯ ตถาคตสฺส จ ปญฺญาย อญฺโญ สทิโส นตฺถิฯ ตสฺมา สตฺถุ ปณฺฑิตภาวสฺส โอปมฺมตฺถํ เอกํเยว โทวาริกํ ทสฺเสตุํ ‘‘เอกทฺวาร’’นฺติ อาหฯ ปณฺฑิโตติ ปณฺฑิจฺเจน สมนฺนาคโตฯ พฺยตฺโตติ เวยฺยตฺติเยน สมนฺนาคโตฯ เมธาวีติ ฐานุปฺปตฺติยปญฺญาสงฺขาตาย เมธาย สมนฺนาคโตฯ อนุปริยายปถนฺติ อนุปริยายนามกํ มคฺคํฯ ปาการสนฺธินฺติ ทฺวินฺนํ อิฏฺฐกานํ อปคตฏฺฐานํฯ ปาการวิวรนฺติ ปาการสฺส ฉินฺนฏฺฐานํฯ ตเทเวตํ ปญฺหนฺติ ตํเยว ‘‘สสฺสโต โลโก’’ติอาทินา นเยน ปุฏฺฐํ ฐปนียปญฺหํ ปุนปิ ปุจฺฉิฯ สพฺโพ จ เตน โลโกติ สตฺตูปลทฺธิยํเยว ฐตฺวา อญฺเญนากาเรน ปุจฺฉตีติ ทสฺเสติฯ

6. โกกนุทสุตฺตวณฺณนา

[96] ฉฏฺเฐ ปุพฺพาปยมาโนติ ปุพฺพสทิสานิ นิรุทกานิ กุรุมาโนฯ กฺเวตฺถ, อาวุโสติ โก เอตฺถ, อาวุโสฯ ยาวตา, อาวุโส, ทิฏฺฐีติ ยตฺติกา ทฺวาสฏฺฐิวิธาปิ ทิฏฺฐิ นาม อตฺถิฯ ยาวตา ทิฏฺฐิฏฺฐานนฺติ ‘‘ขนฺธาปิ ทิฏฺฐิฏฺฐานํ, อวิชฺชาปิ, ผสฺโสปิ, สญฺญาปิ, วิตกฺโกปิ อโยนิโสมนสิกาโรปิ, ปาปมิตฺโตปิ , ปรโตโฆโสปิ ทิฏฺฐิฏฺฐาน’’นฺติ เอวํ ยตฺตกํ อฏฺฐวิธมฺปิ ทิฏฺฐิฏฺฐานํ ทิฏฺฐิการณํ นาม อตฺถิฯ ทิฏฺฐาธิฏฺฐานนฺติ ทิฏฺฐีนํ อธิฏฺฐานํ, อธิฐตฺวา อธิภวิตฺวา ปวตฺตาย ทิฏฺฐิยา เอตํ นามํฯ ทิฏฺฐิปริยุฏฺฐานนฺติ ‘‘กตมานิ อฏฺฐารส ทิฏฺฐิปริยุฏฺฐานานิ? ยา ทิฏฺฐิ ทิฏฺฐิคตํ ทิฏฺฐิคหนํ ทิฏฺฐิกนฺตารํ ทิฏฺฐิวิสูกํ ทิฏฺฐิวิปฺผนฺทิตํ ทิฏฺฐิสํโยชนํ ทิฏฺฐิสลฺลํ ทิฏฺฐิสมฺพาโธ ทิฏฺฐิปลิโพโธ ทิฏฺฐิพนฺธนํ ทิฏฺฐิปปาโต ทิฏฺฐานุสโย ทิฏฺฐิสนฺตาโป ทิฏฺฐิปริฬาโห ทิฏฺฐิคนฺโถ ทิฏฺฐุปาทานํ ทิฏฺฐาภินิเวโส ทิฏฺฐิปรามาโสฯ อิมานิ อฏฺฐารส ทิฏฺฐิปริยุฏฺฐานานี’’ติ เอวํ วุตฺตํ ทิฏฺฐิปริยุฏฺฐานํฯ สมุฏฺฐานนฺติ ทิฏฺฐิฏฺฐานสฺเสว เววจนํฯ วุตฺตญฺเหตํ – ‘‘ขนฺธา ปจฺจโย ทิฏฺฐีนํ อุปาทาย สมุฏฺฐานฏฺเฐนา’’ติ (ปฏิ. ม. 1.124) สพฺพํ วิตฺถาเรตพฺพํฯ โสตาปตฺติมคฺโค ปน ทิฏฺฐิสมุคฺฆาโต นาม สพฺพทิฏฺฐีนํ สมุคฺฆาตกตฺตาฯ ตมหนฺติ ตํ สพฺพํ อหํ ชานามิฯ กฺยาหํ วกฺขามีติ กิํการณา อหํ วกฺขามิฯ

7-8. อาหุเนยฺยสุตฺตาทิวณฺณนา

[97-98] สตฺตเม สมฺมาทิฏฺฐิโกติ ยาถาวทิฏฺฐิโกฯ อฏฺฐเม อธิกรณสมุปฺปาทวูปสมกุสโลติ จตุนฺนํ อธิกรณานํ มูลํ คเหตฺวา วูปสเมน สมุปฺปาทวูปสมกุสโล โหติฯ

9. อุปาลิสุตฺตวณฺณนา

[99] นวเม ทุรภิสมฺภวานีติ สมฺภวิตุํ ทุกฺขานิ ทุสฺสหานิ, น สกฺกา อปฺเปสกฺเขหิ อชฺโฌคาหิตุนฺติ วุตฺตํ โหติฯ อรญฺญวนปตฺถานีติ อรญฺญานิ จ วนปตฺถานิ จฯ อารญฺญกงฺคนิปฺผาทเนน อรญฺญานิ, คามนฺตํ อติกฺกมิตฺวา มนุสฺสานํ อนุปจารฏฺฐานภาเวน วนปตฺถานิฯ ปนฺตานีติ ปริยนฺตานิ อติทูรานิฯ ทุกฺกรํ ปวิเวกนฺติ กายวิเวโก ทุกฺกโรฯ ทุรภิรมนฺติ อภิรมิตุํ น สุกรํฯ เอกตฺเตติ เอกีภาเวฯ กิํ ทสฺเสติ? กายวิเวเก กเตปิ ตตฺถ จิตฺตํ อภิรมาเปตุํ ทุกฺกรํฯ ทฺวยํทฺวยาราโม หิ อยํ โลโกติฯ หรนฺติ มญฺเญติ หรนฺติ วิย ฆสนฺติ วิยฯ มโนติ จิตฺตํฯ สมาธิํ อลภมานสฺสาติ อุปจารสมาธิํ วา อปฺปนาสมาธิํ วา อลภนฺตสฺส ฯ กิํ ทสฺเสติ? อีทิสสฺส ภิกฺขุโน ติณปณฺณมิคาทิสทฺเทหิ วิวิเธหิ จ ภีสนเกหิ วนานิ จิตฺตํ วิกฺขิปนฺติ มญฺเญติฯ สํสีทิสฺสตีติ กามวิตกฺเกน สํสีทิสฺสติฯ อุปฺลวิสฺสตีติ พฺยาปาทวิหิํสาวิตกฺเกหิ อุทฺธํ ปฺลวิสฺสติฯ

กณฺณสํโธวิกนฺติ กณฺเณ โธวนฺเตน กีฬิตพฺพํฯ ปิฏฺฐิสํโธวิกนฺติ ปิฏฺฐิํ โธวนฺเตน กีฬิตพฺพํฯ ตตฺถ อุทกํ โสณฺฑาย คเหตฺวา ทฺวีสุ กณฺเณสุ อาสิญฺจนํ กณฺณสํโธวิกา นาม, ปิฏฺฐิยํ อาสิญฺจนํ ปิฏฺฐิสํโธวิกา นามฯ คาธํ วินฺทตีติ ปติฏฺฐํ ลภติฯ โก จาหํ โก จ หตฺถินาโคติ อหํ โก, หตฺถินาโค โก, อหมฺปิ ติรจฺฉานคโต, อยมฺปิ, มยฺหมฺปิ จตฺตาโร ปาทา, อิมสฺสปิ, นนุ อุโภปิ มยํ สมสมาติฯ

วงฺกกนฺติ กุมารกานํ กีฬนกํ ขุทฺทกนงฺคลํฯ ฆฏิกนฺติ ทีฆทณฺฑเกน รสฺสทณฺฑกํ ปหรณกีฬํฯ โมกฺขจิกนฺติ สํปริวตฺตกกีฬํ, อากาเส ทณฺฑกํ คเหตฺวา ภูมิยํ วา สีสํ ฐเปตฺวา เหฏฺฐุปริยภาเวน ปริวตฺตนกีฬนฺติ วุตฺตํ โหติฯ จิงฺคุลกนฺติ ตาลปณฺณาทีหิ กตํ วาตปฺปหาเรน ปริพฺภมนจกฺกํฯ ปตฺตาฬฺหกํ วุจฺจติ ปณฺณนาฬิ, ตาย วาลุกาทีนิ มินนฺตา กีฬนฺติฯ รถกนฺติ ขุทฺทกรถํฯ ธนุกนฺติ ขุทฺทกธนุเมวฯ

อิธ โข ปน โวติ เอตฺถ โวติ นิปาตมตฺตํ, อิธ โข ปนาติ อตฺโถฯ อิงฺฆ ตฺวํ, อุปาลิ, สงฺเฆ วิหราหีติ เอตฺถ อิงฺฆาติ โจทนตฺเถ นิปาโตฯ เตน เถรํ สงฺฆมชฺเฌ วิหารตฺถาย โจเทติ, นาสฺส อรญฺญวาสํ อนุชานาติฯ กสฺมา? อรญฺญเสนาสเน วสโต กิรสฺส วาสธุรเมว ปูริสฺสติ, น คนฺถธุรํฯ สงฺฆมชฺเฌ วสนฺโต ปน ทฺเว ธุรานิ ปูเรตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณิสฺสติ, วินยปิฏเก จ ปาโมกฺโข ภวิสฺสติฯ อถสฺสาหํ ปริสมชฺเฌ ปุพฺพปตฺถนํ ปุพฺพาภินีหารญฺจ กเถตฺวา อิมํ ภิกฺขุํ วินยธรานํ อคฺคฏฺฐาเน ฐเปสฺสามีติ อิมมตฺถํ ปสฺสมาโน สตฺถา เถรสฺส อรญฺญวาสํ นานุชานีติฯ ทสมํ อุตฺตานตฺถเมวาติฯ

อุปาลิวคฺโค ปญฺจโมฯ

ทุติยปณฺณาสกํ นิฏฺฐิตํฯ

3. ตติยปณฺณาสกํ

(11) 1. สมณสญฺญาวคฺโค

1. สมณสญฺญาสุตฺตวณฺณนา

[101] ตติยสฺส ปฐเม สมณสญฺญาติ สมณานํ อุปฺปชฺชนกสญฺญาฯ สนฺตตการีติ นิรนฺตรการีฯ อพฺยาปชฺโฌติ นิทฺทุกฺโขฯ อิทมตฺถํติสฺส โหตีติ อิทมตฺถํ อิเม ปจฺจยาติ เอวมสฺส ชีวิตปริกฺขาเรสุ โหติ, ปจฺจเวกฺขิตปริโภคํ ปริภุญฺชตีติ อตฺโถฯ ทุติยํ อุตฺตานตฺถเมวฯ

3. มิจฺฉตฺตสุตฺตวณฺณนา

[103] ตติเย วิราธนา โหตีติ สคฺคโต มคฺคโต จ วิรชฺฌนํ โหติฯ โน อาราธนาติ น สมฺปาทนา น ปริปูรการิตา โหติฯ ปโหตีติ ปวตฺตติฯ

4-5. พีชสุตฺตาทิวณฺณนา

[104-105] จตุตฺเถ ยถาทิฏฺฐิ สมตฺตํ สมาทินฺนนฺติ ทิฏฺฐานุรูเปน ปริปุณฺณํ สมาทินฺนํ สกลํ คหิตํฯ เจตนาติ ตีสุ ทฺวาเรสุ นิพฺพตฺติตเจตนาว คหิตาฯ ปตฺถนาติ ‘‘เอวรูโป สิย’’นฺติ เอวํ ปตฺถนาฯ ปณิธีติ ‘‘เทโว วา ภวิสฺสามิ เทวญฺญตโร วา’’ติ จิตฺตฏฺฐปนาฯ สงฺขาราติ สมฺปยุตฺตกสงฺขาราฯ ปญฺจเม ปุเรจาริกฏฺเฐน ปุพฺพงฺคมาฯ อนฺวเทวาติ ตํ อนุพนฺธมานเมวฯ